Heinrich von Stephan

by n.n. (est. 1870 portrait), Public Domain, 
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11673719

Heinrich von Stephan (ur. 7 stycznia 1831 w Słupsku, zm. 8 kwietnia 1897 w Berlinie)

Wiele z dotychczasowych usług pocztowych odeszło lub odchodzi powoli do lamusa. Telegramy, telefaksy dla nowych pokoleń wkrótce staną się jedynie egzotycznymi określeniami. Jednak karta pocztowa pomimo tego, że jest już sędziwą staruszką wciąż ma się dobrze. Sztuka epistolarna i tradycja wysyłania listów powoli już umiera, ale kolorowy kartonik wysyłany z pozdrowieniami, życzeniami, z różnych miejsc świata nie poddaje się tak łatwo. Niewiele osób zdaje sobie sprawę wysyłając kartki pocztowe lub pocztówki, że ich twórca urodziła się w Słupsku.

Heinrich von Stephan urodził się 7 stycznia 1831 roku w Słupsku w rodzinie krawca i rajcy miejskiego Ernsta Friedricha i jego żony Marii Luise, jako ósme dziecko. Rodzina Heinricha mieszkała w budynku przy Holstenstrasse 30 (ulica Grodzka) nieopodal słupskiego rynku. Ojciec przywiązywał duże do nauki i Heinrich jako dziecko uczęszczał na prywatne lekcje języka włoskiego, hiszpańskiego i angielskiego. Był inteligentnym, zdolnym i pracowitym dzieckiem, któremu nauka nie sprawiała najmniejszych problemów. Szczególne zdolności wykazywał w nauce języków obcych. W szkole uczył się dodatkowo języka łacińskiego, greckiego i francuskiego. Po ojcu odziedziczył również zamiłowania i talenty muzyczne – pobierał nauki gry na skrzypcach i fortepianie.

„Ojciec znał się na muzyce i musiałem wieczorami, co najmniej godzinę, grać takie melodie jak: „Czarodziejski Flet „, „Wolny Strzelec „, „Biała Dama „, i to tak jak nasz miejski muzyk Lamprecht. Za każdym razem, dla zachęty byłem wynagradzany sześcioma groszami i wydawało mi się, że bylem bogaty Gdy minęła więc godzina, każdy z nas był zadowolony. Ojciec, że usłyszał swoje ulubione melodie, ja że dostałem szóstkę i moja matka wraz z siostrami, że się to brzęczenie skończyło.”[1]

Młody Heinrich był także prawdziwym „molem książkowym”. Połykał wręcz książki, a z każdej którą przeczytał robił streszczenia. Szczególną atencją darzył książki historyczne oraz z zakresu astronomii. Z dzieł antycznych pisarzy zdobywał wiedzę o kształcie komunikacji w dawnych czasach. W 1847 roku ukończył szkołę z wynikiem celującym, jednak siedemnastoletni Heinrich nie wiązał swojej przyszłości z dalszą nauką, lecz z pracą w słupskiej poczcie. Rok potrzebny do osiągnięcia pełnoletniości poświęcił na dalszą naukę oraz udzielanie korepetycji.

20 lutego 1848 roku podejmuje pracę jako pisarz pocztowy w słupskim urzędzie pocztowym, w XVII wiecznym budynku poczty konnej (mieszczącym się przy dzisiejszej ulicy Starzyńskiego 3, obecnie nieistniejącym). Stephan od pierwszych dni pracy dał się poznać nie tylko jako pracowity i sumienny pracownik, ale również jako racjonalizator i innowator – zaproponował nowe rozwiązania w dziedzinie stenografii pocztowej. Po roku pracy (na własną prośbę) został przeniesiony do Malborka. Po roku zwierzchnicy przenoszą Stephana do Naczelnej Dyrekcji Poczty w Gdańsku (20-08-1850 r.). To właśnie w Gdańsku – pomimo, że nie przepracował trzech lat – zgłosił się na egzamin państwowy na asystenta pocztowego. Chciał zdawać język włoski, ale w związku z tym, iż żaden z członków komisji nie znał tego języka, wybrał język francuski i angielski. Egzamin zdał z wyróżnieniem. W 1850 roku założone zostało Niemiecko-Austriackie Stowarzyszenie Poczty i Telegrafu. Obowiązkową (jednoroczną) służbę wojskową odbywa w trzecim regimencie artylerii, lecz nawet ten wydawało by się stracony czas poświęcił na poznanie działania wojskowej poczty polowej. W roku 1851, po odbyciu służby wojskowej trafił do upragnionej centrali pocztowej w Berlinie, na krótko jednak – bo popadł w konflikt z jednym z tajnych radców i po dwóch miesiącach został „karnie” przeniesiony do Kolonii. Banicja ta okazała się dla Stephana szczęśliwym zbiegiem okoliczności. Z Kolonii odprawiane były przesyłki do Francji, Belgii, Holandii, Anglii i za ocean. To właśnie tam młody Heinrich jak w pryzmacie zaobserwować mógł cały chaos przepisów dotyczących taryf i procedur rozliczania się. Ówcześnie tylko w samych Niemczech (Związek Niemiecki) jest 5 000 różnego rodzaju opłat, zdarzało się, iż nawet doświadczonym, wykwalifikowanym urzędnikom nie udawało się połapać w plątaninie przepisów. Ambitny asystent wydał walkę bałaganowi w taryfach pocztowych. Rozpoczął badania nad stworzeniem nowoczesnej poczty, opracował plany dotyczące uproszczenia zasad wymiany listów w kraju i z zagranicą oraz podjął pierwsze kroki w celu stworzenia Światowego Związku Pocztowego. Dnia 13 stycznia 1855 roku zdał z wyróżnieniem egzamin na wyższego urzędnika służby publicznej. Jednak okres „koloński” wpłynął na życie Stephana w znaczący nie tylko w sferze zawodowej, ale również prywatnej. Rozpoczął naukę języka węgierskiego, po tym jak zakochał się w węgierskiej śpiewaczce operowej Annie Tomala. Stephan nie dość, że nauczył się języka węgierskiego to po trzech latach zalotów zawarł ze śpiewaczką w Hanowerze związek małżeński (17-07-1855 r.). Jeszcze przed ślubem otrzymał propozycję pracy w Dyrekcji Poczty we Frankfurcie nad Odrą, a w marcu 1855 roku został mianowany sekretarzem, a następnie w maju okręgowym inspektorem Naczelnej Dyrekcji Poczty we Frankfurcie. 13 stycznia 1856 roku rozpoczął pracę w Generalnym Urzędzie Poczty w Berlinie. W nowej pracy zajmował się opracowaniem jednolitej taryfy pocztowej za wysyłane przesyłki. Po dwóch latach ciężkiej pracy jego rozwiązania i pomysły zostały przyjęte podczas na Konferencji Pocztowej w Monachium (1857 r.). Następnie przygotowywał konferencję pocztową dla wszystkich państw niemieckich (Związek Niemiecki). Został mianowany Radcą, gdy w sierpniu 1959 roku przeniesiono go do Wyższej Dyrekcji w Poczdamie (był najmłodszym radcą w historii pruskiej poczty). Po dziesięciu miesiącach powrócił do Generalnego Urzędu Poczty w Berlinie, a w czerwcu 1860 roku uczestniczył w IV Niemieckiej Konferencji Pocztowej we Frankfurcie nad Menem. W 1862 roku przygotował nową umowę pocztową z Belgią, a następnie wyjechał (listopad) do Londynu by przygotować podobną z Wielką Brytanią.

W maju 1863 roku w Paryżu odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja pocztowa, inicjatorem spotkania był poczmistrz generalny Stanów Zjednoczonych. W konferencji wzięli udział przedstawiciele 15 państw Europy i Ameryki. Głównym celem były rozmowy dotyczące problemów, którymi powinien zająć się przyszły międzynarodowy związek pocztowy.

W listopadzie 1864 roku Stephan wyruszył do Kopenhagi (natychmiast po zakończonej wojnie z Danią) by podpisać mowę pocztową. Organizował pocztę terenową w Księstwie Lauenburg, a następnie podpisał umowę pocztową z Holandią. W listopadzie 1865 w Karlsruhe rozpoczęła się V Niemiecko-Austriacka Konferencja Pocztowa. Podczas niej Stephan przedstawił memoriał o wprowadzeniu karty pocztowej w Prusach. Ze względu na silną opozycję Generalnego Dyrektora Poczty, który uważał, że karta łamałaby tajemnicę korespondencji, przekazał wzór swojego projektu Austrii pod nazwą „Postblat”. Austria projekt przyjęła i 1 października 1869 roku wydała pierwszą na świecie kartę pocztową. W 1865 roku obejął stanowisko tajnego radcy pocztowego i doprowadził do podpisania układu pocztowego z Hiszpanią oraz Portugalią. W roku 1866 wybucha wojna pomiędzy Austrią a Prusami, a Stephan z oddziałami pruskimi wkracza do Frankfurtu nad Menem i przejmuje administrację pocztową księstwa Thurn und Taxis. Przedłożył pruskiemu rządowi memoriał z żądaniem likwidacji poczty Thurn-Taxis.[2] W uznaniu zasług został mianowany Pruskim Administratorem Pocztowych Służb Taxsis, a w roku 1867 do Tajnej Wyższej Rady Poczty. W 1867 roku zwarł umowę pocztową z Austrią, a rok później z Norwegią, Danią, Szwajcarią, Belgią i Włochami. W wieku 39 lat (26-04-1870 r.) został Generalnym Dyrektorem Poczt Związku Północnoniemieckiego. Po raz kolejny rzucił się w wir pracy tworząc jednolitą instytucję pocztową z ośmiu różnych części. Poczta ta (wraz z pocztą polową) zdała egzamin podczas wojny z Francją. W roku 1871 zostało proklamowane Cesarstwo Niemieckie, a przed Stephanem stanęły kolejne wyzwania związane z budową jednolitego systemu pocztowego dla zjednoczonych Niemiec oraz te związane z wprowadzaniem nowych wynalazków i technologii. Stephan wprowadził jednolite przepisy pocztowe dla wszystkich urzędów, jednakowe stawki za przesyłanie paczek i listów. Dzięki niemu wprowadzono jednakowy znaczek dla całej Rzeszy (pomimo różnych walut) oraz kartę pocztową. Ulepszył usługi pocztowe na wsi prze założenie agencji pocztowych oraz pomocniczych urzędów telegraficznych. W 1873 r. Generalny Urząd Poczty Rzeszy pod kierownictwem Stephana opracował projekt międzynarodowej umowy pocztowej, który został wysłany do krajów Europy i USA. Przewidywał on ujednolicenie taryf pocztowych na listy, druki i papiery wartościowe oraz połączenie okręgów pocztowych w jeden obszar wszystkich krajów, które podpiszą umowę. 15 września 1874 roku rozpoczął się międzynarodowy kongres pocztowy w Bernie, w Szwajcarii. Stephan został wybrany na przewodniczącego komisji odpowiedzialnej za przygotowanie konwencji. Dzięki przymiotom Stephana po 24 dniach obrad (9 października) wszyscy uczestnicy konferencji podpisali umowę dotyczącą powstania oraz działania Powszechnego Związku Pocztowego. Cztery lata później kolejny kongres zmienił nazwę instytucji na Światowy Związek Pocztowy (UPU – Union Postale Universelle). 30 grudnia 1874 roku jego rodzinne miasto Słupsk nadało mu honorowe obywatelstwo. Odbierając dokument powiedział do zgromadzonych słupszczan:

„Miałem szczęście urodzić się w mieście, którego szkołom wiele zawdzięczam, także gospodarce i rządom mojego niezapomnianego ojca, stojącego mi stale przed oczyma. Przywiązanie do mojego miasta rodzinnego, jako atrybut wdzięczności zawsze wiernie przechowywałem, tak wypełniało mnie to radością i dumą, że się do jego mieszkańców mogłem zaliczać.”[3]

W 1876 roku połączono administracje poczty i telegrafu, a Heinricha Stephana mianowano Generalnym Poczmistrzem. Stephan łączy liniami telegraficznymi ważniejsze miasta Rzeszy, planował również powstanie Światowego Związku Telegraficznego. Był wielkim entuzjastą nowych technologii i głównym propagatorem instalowania aparatów telefonicznych we wszystkich urzędach pocztowych.

Stephan jako Generalny Poczmistrz zlecił m.in. budowę 2 000 nowych budynków pocztowych na terenie całej ówczesnej Rzeszy. Jeden z nich – zaprojektowany przez Augusta Kinda – został uroczyście przekazany do eksploatacji w dniu 20 listopada 1879 roku w Słupsku. Stephan uczestniczył w uroczystościach. [W setną rocznicę śmierci Stephana w głównym holu Poczty uroczyście odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową.]

W 1878 roku sam Bismarck proponował Stephanowi stanowisko ministra finansów, lecz ten odmówił przyjęcia teki. Dwa lata później otrzymał awans na stanowisko Ministra Poczty Rzeszy. W roku 1885 Cesarz Wilhelm przyznał Stephanowi szlachectwo w uznaniu jego zasług. W 1888 roku dumni ze swojego obywatela słupszczanie nazwali największy plac miasta jego imieniem (obecnie Plac Zwycięstwa). W styczniu 1895 roku w dniu urodzin von Stephana, niemiecki władca nadał mu godność Ministra Rządu Pruskiego, a czerwcu tego roku obchodził 25-tą rocznicę piastowania urzędu Generalnego Dyrektora.

Pomimo zdiagnozowanej cukrzycy, von Stephan nie stosował się do zaleceń lekarzy i nie przestrzegał zaleconej diety co pogłębiało jego chorobę. Zmarł 8 kwietnia 1897 roku w Berlinie, w wieku 66 lat. Podczas pogrzebu za jego trumną szło dziesięć tysięcy ludzi. Obecnie Heinrich von Stephan jest – poza nieliczną grupą osób, miłośników poczty, czy filatelistów – postacią zapomnianą. Niesłusznie, bo odcisnął piętno reformatora, innowatora, czy wizjonera nie tylko na poczcie niemieckiej, ale również poczcie światowej. Warto przypomnieć życiowe motto von Stephana, które zapisał tuż przed śmiercią na okładce starego kalendarzyka:

„Myśl, co chcesz
Rób, co powinieneś
Chroń, co kochasz
Milcz, gdy się burzysz
Mów, gdy musisz
Pracuj z ochotą
Nie popadaj w kłopoty
Módl się do Boga”[4]

[1] Jerzy Henke „Heinrich von Stephan. Najwybitniejsza postać Ziemi Słupskiej XIX wieku.”, Słupsk 2010

[2] Niemiecka rodzina książęca, która w XVI wieku odegrała kluczową rolę w kształtowaniu się europejskiej poczty. Przedstawiciele dynastii Thurn und Taxis pełnili nadrzędną funkcję pocztową do końca Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 roku. W 1815 roku stracili monopol po przeniesieniu przez Napoleona Bonaparte prawa do prowadzenia usług pocztowych na rzecz Związku Reńskiego – do którego została włączona ta i inne niemieckie rodziny książęce.

[3] Jerzy Henke „Heinrich von Stephan. Najwybitniejsza postać Ziemi Słupskiej XIX wieku.”, Słupsk 2010

[4] http://www.slupsk.pl/heinrich-von-stephan-od-pisarza-pocztowego-do-ministra-poczty-rzeszy-39294/

autor: Marcin Osiński, Koło Naukowe Historyków Akademii Pomorskiej, czerwiec 2018