By Jacek 767 z polskiej Wikipedii - Na Commons przeniósł z pl.wikipedia 
użytkownik Masur z pomocą narzędzia CommonsHelper., Domena publiczna, 
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7816125

Wielkość Wszechświata jest nieokiełznana i przytłaczająca. Pytanie czy Układ Słoneczny jest jedynym układem planet w Kosmosie intrygowało astronomów od stuleci. Odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego dokonane przez Aleksandra Wolszczana zapoczątkowało serię odkryć planet krążących wokół innych gwiazd. Obecnie nauka zna ich ponad 700.

Aleksander Wolszczan urodził się 26 kwietnia 1946 roku w Szczecinku. Rok później rodzina Wolszczanów przeprowadziła się do Szczecina, gdzie ojciec Jerzy (uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz Kedywu Armii Krajowej) skończył studia ekonomiczne i od 1950 rozpoczął pracę dydaktyczną – wykładał ekonomię na Politechnice Szczecińskiej. Matka Zofia pracowała na rzecz Związku Literatów Polskich w Szczecinie.

Aleksander od dzieciństwa interesował się nauką, książkami i Kosmosem. Jego wzorem był ojciec – wykładowca i intelektualista, który raczył syna opowieściami i legendami związanymi z powstaniem wszechświata. Mały Olek szczególnie lubił literaturę astronomiczną. Zaczytywał się w mitach greckich, rzymskich oraz chińskich przypowieściach, gdzie gwiazdy i Kosmos miały wyjątkowe znaczenie. Od 6 roku życia Olek obserwował niebo. Samodzielnie zbudował niewielką lunetę z soczewek okularowych. Na strychu swojego rodzinnego domu w Szczecinie oglądał niebo i obserwował galileuszowe księżyce Jowisza. Swój zachwyt astrofizyką rozwijał w szkole średniej. Jako uczeń VI Liceum Ogólnokształcącego został zwycięzcą olimpiady astronomicznej. Konsekwencją tego wydarzenia było rozpoczęcie studiów astronomicznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Podczas studiów prócz astronomii pasjonowało go dziennikarstwo oraz wspinaczka górska. Student Wolszczan kierował radiową rozgłośnią uniwersytecką oraz był członkiem Toruńskiego Klubu Wysokogórskiego. Przewodniczył też sekcji taternickiej Związku Studentów Polskich na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika.

Po obronie pracy magisterskiej w 1969 roku Wolszczan postanowił związać się z toruńską uczelnią i podobnie jak ojciec poświęcić się karierze naukowej. Praca na uniwersytecie umożliwiła mu w 1974 roku wyjazd na roczny staż do Instytutu Radioastronomii im. Maxa Plancka w Bonn. Astronom miał okazję pracować na największym w Europie 100 metrowym sterowalnym radioteleskopie Effelsberga. Szczególnie interesowała go obserwacja pulsarów, które stały się przedmiotem jego pracy doktorskiej. W 1975 roku Aleksander Wolszczan otrzymał stopnień naukowy doktora fizyki na podstawie dysertacji „Struktury scyntylacyjne w widmach pulsarów”. Do 1979 pracował jako adiunkt na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika. W latach 1979-1982 współpracował z Centrum Astronomicznym Polskiej Akademii Nauk w Toruniu. W 1983 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na amerykańskich uniwersytetach: Cornell i Princeton University.

Jako pracownik uniwersytetu Cornell Wolszcza miał możliwość korzystania z największego na świecie 300-metrowego niesterowalnego radioteleskopu w obserwatorium Arecibo na wyspie Portoryko. Niestety dopiero w 1990 r. uzyskał możliwość skorzystania z tego radioteleskopu do realizacji własnego programu badawczego. Wolszczan zaobserwował i zidentyfikował sygnały radiowe z milisekundowego pulsara PSR 1257+12 z gwiazdozbioru Panny, które pozwoliły mu odkryć 3 pierwsze planety nienależące do Układu Słonecznego. Na podstawie zakłócenia w odbieranych impulsach pulsara badacz oszacował masy planet, rozmiary ich orbit oraz okresy orbitalne[1] Odkrycie zostało oficjalnie zaprezentowane na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Atlancie w styczniu 1992 roku. Tego samego roku wyniki badań zostały opublikowane w czasopiśmie Nature. Artykuł „System planetarny wokół milisekundowego pulsara PSR 1257+12” dał początek naukowemu poszukiwaniu planet pozasłonecznych[2]. O swoim odkryciu sam Wolszan mówił „W pracy astrofizyka o powodzeniu decyduje splot różnych czynników. Można mieć dobry pomysł, ale nie móc go zrealizować. Można mieć dobrą koncepcję, ale nie mieć szczęścia. Często się zdarza również, że obserwator widzi coś niespodziewanego, co uchodzi jego uwadze. Takich „nieplanowanych” odkryć było i jest bardzo wiele. Zatem umiejętnościom niestandardowego myślenia osadzonemu w dobrym rzemiośle musi towarzyszyć szczęście i przypadek.”[3]

Miejscem stałego zatrudnienia w USA profesora Wolszczana jest Uniwersytet Stanowy w Pensylwanii. W 1994 roku Uniwersytet Mikołaja Kopernika zaoferował mu etat profesora kontraktowego. Ponieważ ścieżki kariery naukowej w Polsce i USA różnią się, aby objąć to stanowisko Aleksander Wolszczan poczynił starania o habilitację. Rok później, w 1995 roku na podstawie rozprawy naukowej: „Dryf subpulsów i modulacja radiowej emisji pulsarów -porównanie teorii z obserwacjami” uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk fizycznych na Uniwersytecie Warszawskim. W roku 1998 przyznano mu tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 2000 profesora zwyczajnego.

W styczniu 1997 na Wydziale Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika powołane zostało Centrum Astronomii[4]. Jego dyrektorem został Profesor Wolszczan, który administrował placówką naukową „ponad kontynentami”. Pozwoliło to  na rozszerzenie problematyki badawczej toruńskich radioastronomów oraz umożliwiło swobodną wymianę myśli naukowej między Toruniem a Pensylwanią. Zaowocowało to wspólnymi projektami badawczymi i naukowymi. Dzięki profesorowi Wolszczanowi toruński uniwersytet wszedł do międzynarodowego grona jednostek naukowych. W 2000 roku Wolszczan zrezygnował z kierowania Centrum.

W lutym 2005 roku na konferencji w Aspen Wolszczan ogłosił, że wraz z zespołem badawczym odkrył czwartą planetę w układzie konstelacji Panny.

W 2008 roku Wolszczan zaniechał kontynuacji etatowych zobowiązań na toruńskim uniwersytecie. Decyzja była konsekwencją ujawnienia przez media faktu współpracy naukowca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL. Z dokumentacji Instytutu Pamięci Narodowej wynikało, że współpraca astronoma ze służbami trwała przez 13 lat – od 1973 do 1986 roku. SB nawiązała kontakt z Wolszczanem przed jego wyjazdem do Bonn (cena paszportu), a zakończyła inwigilację, kiedy naukowiec osiadł na stałe w USA[5]. Na szczęście polityka nie zniszczyła wspólnych projektów badawczych. Wolszczan stale kontynuuje badania planet pozasłonecznych z polskimi badaczami. Od lat współpracuje z zespołem astronomów pod kierownictwem prof. Andrzeja Niedzielskiego z Torunia. W trakcie trwania tej współpracy odkryto 17 układów planetarnych zawierających łącznie 20 planet spoza Układu Słonecznego.

Wielokrotnie spekulowano o nominacji Aleksandra Wolszczana do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Proroctwa – jak dotąd – nie spełniły się. Pierwszą liczącą się w świecie nauki nagrodę Wolszczan otrzymał w 1992 roku od Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. W 1993 uhonorowała go Fundacja Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku, a dwa lata później amerykańskie czasopismo Popular Science. W roku 1997 za wybitne zasługi dla nauki polskiej profesor Wolszczan został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Na przełomie lat 1999 i 2000 nazwisko profesora zostało wyróżnione tytułem „Szczecinianina Stulecia” i „Torunianina XX wieku”. Aleksander Wolszczan jest również posiadaczem prestiżowego tytułu Evan Pugh Professor przyznawanego pracownikom Penn State University. W czerwcu 2003 roku Wolszczan odsłonił pierwsze „katarzynki” w Piernikowej Alei Gwiazd pod toruńskim Dworem Artusa. Profesor Wolszczan przewodniczył też honorowemu komitetowi obchodów 700-lecia miasta Szczecinka.

W 1999 roku Wolszczan został uznany przez prestiżowe pismo naukowe „Nature” za autora jednego z piętnastu najbardziej fundamentalnych odkryć w dziedzinie fizyki. W 2007 roku powstał film dokumentalny w reżyserii Jana Sosińskiego „Gwiazdor – Aleksander Wolszczan”.

Profesor Wolszczan jest pierwszym Polakiem, któremu Polskie Towarzystwo Astronomiczne w 2017 r, przyznało swoją nagrodę – Medal Bohdana Paczyńskiego[6]. Podobizna Aleksandra Wolszczana znalazła się na jednym ze znaczków z serii „Polskie Milenium” wydanej przez Pocztę Polską, podsumowującej 1000 lat historii, kultury i nauki w Polsce.

Aleksander Wolszczan zapoczątkował intensywny rozwój nowej dziedziny astronomii – badań planet pozasłonecznych. Dzięki niemu poznawane są coraz to nowe planety okrążające inne gwiazdy. Obecnie w swoich badaniach Wolszczan zajmuje się problemami związanymi z zamieszkiwaniem planet wokół innych gwiazd i badaniem rozmaitych efektów, które na tę zamieszkiwalność mogą wpływać. Należy się spodziewać, że jeszcze za życia Profesora uda się znaleźć życie poza Układem Słonecznym. Sam profesor twierdzi „Jesteśmy coraz bliżej odnalezienia obcych form życia. W skali kosmicznej życie z całą pewnością może istnieć. Jesteśmy już stosunkowo bliscy stwierdzenia czy tak jest, czy tak nie jest. Jeszcze parę lat temu, pytany o to kiedy znajdziemy życie poza Ziemią powiedziałbym, że może za ćwierć wieku. Jednak wydarzenia, które miały miejsce w ostatnich latach, powodują, że nie jestem już pewny. To się może zdarzyć znacznie prędzej”.[7]

 

[1] Urania- Miesięcznik Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii, str 78, N3(603), marzec 1992

[2] W. Iwanowska „ Od Kopernika do Wolszczana. Historia odkryć i współczesne badania astronomiczne wszechświata, str 320, Analecta 6/1/11 1997

[3] Wykład monograficzny A. Wolszczana „Astronomiczna wizja przyszłości”, 14 maja 2015,
Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego

[4] K. Stępień „Astronomia z astrofizyką w Polsce u progu XXI wieku, Nauka 4/2004 , 105-118

[5] M.Łosiewicz, B. Czechowicz-Derkach „ Funkcjonowanie dualizmu wizerunkowego polskich naukowców w przekazach medialnych”, str. 202,203.  Komunikowanie o nauce, Kaków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,2016

[6] Medał Bohdana Paczyńskiego dwukrotnie otrzymywali  astronomowie zagraniczni, Martin J. Rees w 2013 r. i George W. Preston w 2015

[7] Wykład monograficzny A. Wolszczana „Astronomiczna wizja przyszłości”, 14 maja 2015,
Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego

Bibliografia:

  1. Urania- Miesięcznik Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii, N3(603), marzec 1992
  2. W. Iwanowska „Od Kopernika do Wolszczana. Historia odkryć i współczesne badania astronomiczne wszechświata, Analecta 6/1/11 1997.
  3. Wykład monograficzny A. Wolszczana „Astronomiczna wizja przyszłości”, 14 maja 2015,
    Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego
  4. K. Stępień „Astronomia z astrofizyką w Polsce u progu XXI wieku, Nauka 4/2004.
  5. M.Łosiewicz, B. Czechowicz-Derkach „Funkcjonowanie dualizmu wizerunkowego polskich naukowców w przekazach medialnych”, Komunikowanie o nauce, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,2016.
autor: Patrycja Osińska, Koło Naukowe Historyków Akademii Pomorskiej, czerwiec 2018